De overlevering van een huis

Hoe kun je een huis laten verdwijnen? Je kunt de natuur haar gang laten gaan en wachten op een natuurlijke overwoekering, een woeste overstroming of een allesvernietigende windvlaag. Meer voor de hand ligt het gebruik van een bulldozer die het huis in een paar brute handelingen met de grond gelijk maakt. Ida van der Lee (1961) hanteerde in 1997 een geheel andere methode. Ze adopteerde een oud huis in Oud Aa bij Breukelen en zorgde voor een zorgvuldige ontleding en afbraak, waarbij ze in een procesmatige reeks van gebeurtenissen aandacht schonk aan het verleden, het heden en de toekomst. In de verschillende fasen legde ze karakteristieke delen bloot, maakte het huis transparant, creëerde nieuwe vormen met het afbraakmateriaal en cremeerde tenslotte de schoorsteen. Het hele proces van verandering werd op foto en film vastgelegd.

Fietsend in een typisch Hollands landschap, op weg naar haar atelier in Vinkeveen, was Ida van der Lee het leegstaande daglonerhuisje tegengekomen. Het stond daar nogal verloren, temidden van grasland, rijen wuivende bomen en een enkele boerderij. Meteen was ze gefascineerd door de eenvoud van het karkas, dat voor haar een oertype vertegenwoordigde en dat tevens deed denken aan haar geboortehuis. Ze kwam te weten dat het huis gesloopt zou worden. De vroegere bewoner was verhuisd naar een bejaardenhuis in de omgeving. Van de nieuwe eigenaar kreeg ze toestemming om in de periode voorafgaand aan de sloop en braakligging met het huis te doen wat ze wilde. Al snel besefte ze dat ze de afbraak van het huis niet in haar eentje kon bolwerken en verzamelde een aantal helpers en collega-kunstenaars om zich heen, die reageerden op haar advertentie in het kunstenaarsblad BK-Informatie. Zo kreeg het project 'De overlevering van een huis' langzaamaan gestalte.

Om voor een zo zorgvuldig mogelijke afbraak te zorgen, wilde Ida van der Lee eerst in de toekomst kijken en onderzoeken hoe het zou zijn als het huis er niet meer zou staan. Door het huis als het ware transparant te maken kon het oplossen in de omgeving. De buitenwereld achter de muren - de bomen, de weg, de sloot - maakte ze zichtbaar door de huiskamerwanden met houtskool te betekenen. Het uitzicht door de ramen sluit aan op de tekening en zo ontstond een panorama van het landschap om het huis. Ook op zolder kon de buitenruimte binnendringen. De gaatjes die in het dak waren geboord, maakten van de bovenruimte een grote Camera Obscura die de omgeving op de kop projecteerde.

Door foto’s te maken kun je een beeld of gebeurtenis vereeuwigen. Het verleden blijft als het ware tastbaar en wordt bewaard voor de toekomst. Werd in vroeger tijden de Camera Obscura-methode gehanteerd om de werkelijkheid met een fotografische precisie na te tekenen, nu gebruikte Ida van der Lee de moderne fotocamera om het afbraakproces en de verschillende karakteristieke onderdelen van het huis vast te leggen voor later. Ze strooide verschillende fotoafdrukken over de vloer van de eerste verdieping als een aandenken aan een toekomstig verleden. Op dezelfde etage stapelde ze in een overgebleven kast stukken vloerbedekking, behang, stukken hout, en allerlei restmateriaal van muren en plafond; een beeld dat doet denken aan een doorsnede van aardlagen. Bijzondere delen van de blootgelegde muren benadrukte ze met een kadrering van glazen plaatjes. De geologie en archeologie, als zijnde het geheugen van het verleden, paste ze in beeldende vorm toe.

Buitenshuis maakte Ida van der Lee met het afbraakmateriaal verschillende beeldende equivalenten. Zo ontstond er een materialenstroom die zich als een brede band door het landschap baande, en maakte ze in het grasland een ‘tekening’ van het huis in gecorrigeerd perspectief. Ook bedekte ze de vensters van het huis met een geschilderde weergave van een bakstenen muur, waarmee ze de eenvoudige bouw van het huis nog meer benadrukte. Nadat de muren waren neergehaald werd als sluitstuk de schoorsteen ontmanteld. Het staande overblijfsel werd met scheerlijnen overeind gehouden, in brand gestoken en zo symbolisch gecremeerd. Een reeks van gebeurtenissen had zich voltrokken. De overlevering van het huis was een verhaal geworden dat voor de toekomst kan worden bewaard en weer overgeleverd.

"De muren zijn om, een ruimte rest, de verte wenkt. Het huis is een verhaal geworden." (Ida van der Lee, 1997)